akademizm - termin oznaczający jeden z kierunków sztuki XIX w., powstałych w oficjalnych instytucjach kształcenia, zwanych akademiami. Istotą akademizmu jest przekonanie, że sztuka należy do dziedziny intelektu, a nie rzemieślniczej praktyki, ma jasno określone zasady, a jej celem jest osiągnięcie piękna. Sztuka akademicka była podporządkowana wzorom uznanym za doskonałe (sztuka antyczna); charakteryzuje ją staranne wykończenie dzieła.

architektura - sztuka artystycznego oraz ideowego kształtowania budowli; dyscyplina plastyki, w której obok technicznego wykonania i konstrukcji oraz funkcji użytkowej ważną rolę spełnia kompozycja brył i ewentualny wystrój płaszczyzn. Ze względu na przeznaczenie obiektów architektonicznych rozróżniamy architekturę: sakralną i świecką np. obronną, mieszkalną, pałacową itp.

 

asymetria - brak lub naruszenie symetrii.

barwa - inaczej kolor; wrażenie wzrokowe wywołane falami świetlnymi rozmaitej długości, odbierane za pomocą siatkówki oka. Jeżeli wiązka światła białego przechodzi przez pryzmat, rozszczepia się na promienie o różnej długości fali. Od długości fali zależy, jaką barwę odbieramy.

bordiura – ozdobne obramowanie otaczające płaszczyznę; pas dekoracyjny o formie prostej taśmy lub skomplikowanego ornamentu ciągłego, wykorzystywana w tkactwie dekoracyjnym, grafice, meblarstwie itd.

ceramika – rzemiosło obejmujące wyrób przedmiotów użytkowych i artystycznych z różnorakich glin i utrwalanych przez wypalenie. Zależnie od gatunku surowca, temperatury wypalania, a także sposobu opracowania powierzchni przedmiotu rozróżniamy kilka rodzajów ceramiki: wyroby garncarskie i terakoty, fajanse, kamionki, porcelanę

drzeworyt- technika graficzna z rodziny druków wypukłych, w których farba odbija się na papierze z wypukłych fragmentów drewnianego klocka. Te fragmenty, które na odbitce mają pozostać niezadrukowane, wybiera się za pomocą dłuta. Po rozprowadzeniu farby i przyłożeniu papieru odbitki wykonuje się ręcznie przez pocieranie, zwykle tzw. kostką. Pierwsza odbitka drzeworytnicza powstała we Francji w XIV w.

Odmianą narodowej sztuki Japonii stał się drzeworyt barwny, odbijany z wielu desek, dla każdego koloru osobnej, zwany hanga, szczególnie popularny w XVII-XIX w. Rozpowszechniony w XIX w. przez Hokusai Katsushika.

elewacja - zewnętrzne ściany budowli.

eklektyzm - w sztuce - łączenie w jedną całość elementów formalnych i treściowych zapożyczonych z innych epok i prądów artystycznych.

ekspresjonizm - kierunek artystyczny panujący w początkach XX w. zwłaszcza w Niemczech, według którego dzieło nie ma być fotograficznym odbiciem rzeczywistości ani jej wrażeniem (impresjonizm), lecz wyłącznie spotęgowanym wyrazem przeżyć artysty.

fasada - elewacja budynku, w której znajduje się wejście główne, zwykle wyróżniona bogatym opracowaniem plastycznym; inaczej front.

grafika - dziedzina sztuk plastycznych , w której właściwym dziełem jest odbitka z płyty graficznej, dającej możność powielania. Ze względu na metody pracy rozróżnia się: grafikę warsztatową, inaczej artystyczną, w której płytę przygotowuje ręcznie sam artysta, posługując się różnymi technikami graficznymi, i grafikę użytkową, w której płytę stanowi sporządzona metodami fotochemicznymi wg projektu artysty forma drukarska (np. klisza), pozwalająca na powielanie odbitek w dużych nakładach,  służącym celom użytkowym. Do grafiki użytkowej posługującej się nie tylko obrazem, ale i pismem opracowanym artystycznie, zalicza się m.in.: grafikę reklamową (np. plakat, prospekt), książkową (ozdobna karta tytułowa, obwoluta, ilustracja, inicjał,  przerywnik, itp.), precyzyjną (np. znaczki pocztowe, banknoty), reprodukcyjną (sposób odtwarzania dzieł malarskich wielkich mistrzów).

gzyms - element muru budynku w formie poziomego pasa, wysuniętego przed lico ściany.

historyzm - kierunek w sztuce XIX i początkach XX w., którego istotą było eklektyczne naśladowanie wielkich stylów epok minionych; występowały 2 tendencje: naśladowanie jednego stylu (np. neogotyk, neorenesans, neobarok) oraz dowolne łączenie form i motywów ornamentalnych z różnych stylów. Wspólną cechą było dążenie do okazałości i przepychu. Historyzm wyraził się głównie w architekturze i meblarstwie.

Hokusai Katsushika (1760-1850)- grafik i malarz japoński, jeden z najsłynniejszych przedstawicieli drzeworytu barwnego. Twórca niezliczonych dzieł rozmaitego rodzaju i o różnej tematyce, autor 15 tomów Mangi - rysowanej kroniki aktualnych wydarzeń oraz  od 1820 r. wielkich drzeworytniczych cyklów pejzażowych: 36 widoków Fuji (Fuji-jama- święta góra w Japonii), m.in. Fuji widziana przez drzewo, Wielka fala w Kaganawa, później serii Sto pieśni i Sto widoków Fuji. Wraz z innymi drzeworytnikami japońskimi oddziałał silnie na malarstwo francuskie końca XIX w. (H. Toulouse-Lautrec, V. van Gogh, styl secesyjny). Obrazy i drzeworyty Hokusaia, znajdujące się w Polsce, pochodzą przede wszystkim z kolekcji zapalonego zbieracza sztuki japońskiej Feliksa Jasieńskiego.

impresjonizm - kierunek w malarstwie i rzeźbie ostatniego trzydziestolecia XIX w. i początkach XX w. uformowany we Francji, którego istotą było subiektywne utrwalanie wrażeń. Impresjonizm był reakcją na akademizm w malarstwie XIX w. Główne cechy impresjonizmu to: malarstwo plenerowe utrwalające bezpośrednie wrażenia zmysłowe, oparte na wnikliwej obserwacji wpływu światła na kolor, swobodna technika malarska, nowa konstrukcja obrazu, zatarcie konturów i światłocienia modelującego bryłę.

inicjał – litera rozpoczynająca księgę lub jej rozdział, wyróżniająca się wielkością i kształtem, nieraz bogato zdobiona.

kalenica - górna pozioma krawędź dachu, na styku płaszczyzn połaci; stanowi grzbiet dachu.

kilim - barwny, wzorzysty dywan dwustronny na ścianę lub podłogę, tkany wełnianym wątkiem na osnowie lnianej lub wełnianej.

kompozycja -  budowa dzieła sztuki; artystyczny układ elementów plastycznych takich jak: barwa, walor, linia, faktura, kształt, bryła, światło. Rozróżniamy kompozycję przestrzenną (np. architektury i krajobrazu, wnętrza, rzeźby, sztuki użytkowej) oraz kompozycję płaszczyzny (np. obrazu).

litografia - technika graficzna druku płaskiego, w której rysunek wykonuje się na kamieniu farbą, tuszem lub kredką, natłuszczając powierzchnię płyty. Płytę poddaje się działaniu słabego roztworu kwasu azotowego, który zabezpiecza miejsca nie zamalowane przed przyleganiem farby drukarskiej. Odbija się prasą. Na odbitce miejsca nie zamalowane pozostają białe.

linia - jest jednym z elementów plastycznych, określa kontury kształtów, stanowi granicę między barwnymi plamami, wyznacza kierunki. Może też funkcjonować jako samodzielny element kompozycyjny. Linie mogą być pionowe, poziome, ukośne, proste, krzywe, kanciaste, płynne, ciągłe, przerywane itp. Różne jakości linii, ich położenie, wprowadzają do kompozycji odpowiednie nastroje: łagodny, groźny, niespokojny itp.

malarstwo - dziedzina sztuk plastycznych, w której podstawowym środkiem wyrazu jest kolor organizujący płaszczyznę. Możemy je podzielić ze względu na:

- rodzaj zastosowania: ścienne, sztalugowe, ilustracyjne itp.

- technikę: olejne, akwarelowe, temperowe itp.

- tematykę: historyczne, batalistyczne, rodzajowe, portret, martwa natura itp.

- stosunek do rzeczywistości: przedstawiające i abstrakcyjne.

meblarstwo -  rzemiosło zajmujące się wytwarzaniem mebli głównie dla celów użytkowych; przez dobór materiałów, opracowanie kształtu i zdobienie bywają to także przedmioty artystyczne.

metaloplastyka – umiejętność artystyczna kształtowania przedmiotów użytkowych i dekoracyjnych z blachy metalowej.

modernizm - (fr. moderne- nowoczesny) - nazwa równoważna z Młodą Polską, choć część badaczy określa tym terminem tylko pierwsze dziesięciolecie nowej epoki, kiedy to młodzi twórcy zdecydowanie odcinali się od poglądów swych poprzedników, przeciwstawiając im nowe idee, nowy sposób myślenia, nową sztukę. W Europie również często określa się tym mianem zachodnie prądy artystyczne przełomu wieków. Nazwa modernizm podkreśla wszystko, co było w ówczesnym pojęciu nowatorskie, zarówno w sferze światopoglądowej, jak w sferze realizacji artystycznych.

ornament - motyw zdobniczy, pojedynczy lub powtarzający się regularnie w określonym rytmie. Ze względu na charakter i pochodzenie motywów rozróżniamy następujące rodzaje ornamentów: antropomorficzny (nawiązujący do kształtów ludzkich), geometryczny (składający się z takich elementów jak linie, koła, trójkąty, kwadraty itp.), roślinny (o motywach naśladujących liście, kwiaty, wijące się gałęzie).

pinakiel - mała, strzelista wieżyczka, element dekoracyjny architektury gotyckiej; fiala.

plama barwna - podstawowy środek wyrazu stosowany głównie w malarstwie.

prerafaelici – tworzący w poł. XIX wieku angielscy artyści (W.H. Hunt, D.G. Rosetti, J.E. Millais), pod wodzą filozofa i estetyka tego czasu, Johna Ruskina nawoływali do bezpośredniej obserwacji natury jako jedynego, niezastąpionego źródła form, sięgali po wzory do malarstwa włoskiego z okresu przed Rafaelem i tworzyli obrazy o silnej stylizacji.

rzemiosło artystyczne - dziedzina sztuki wytwarzająca przedmioty użytkowe i dekoracyjne o charakterze artystycznym; określa przedmioty wykonane ręcznie przez rzemieślnika – artystę w przeciwieństwie do przedmiotów określonych terminem wzornictwo przemysłowe wytworzonych fabrycznie. Obejmuje: złotnictwo, jubilerstwo, ceramikę, meblarstwo, kowalstwo artystyczne, metaloplastyka, szkło artystyczne, tkactwo, ludwisarstwo.

plakat - jedna z dziedzin grafiki użytkowej, powstała w 1 poł. XIX w. wraz z pojawieniem się odpowiednich technik drukarskich. Plakat służy jako ogłoszenie publiczne; posługuje się nie tylko tekstem, ale głównie kompozycją plastyczną - czytelnym, lapidarnym skrótem myślowym, formą przyciągającą wzrok.

polichromia - wielobarwne malowidło zdobiące ściany budowli, sklepienia itp.; barwy pokrywające rzeźby, przedmioty artystyczne.

 przerywnik – drobny motyw ornamentalny, mała ozdoba graficzna umieszczona w tekście np. między strofami wiersza lub rozdziałami książki.

rokoko - styl w sztuce europejskiej ok. 1720 - ok. 1770 r., charakterystyczny zwłaszcza dla ornamentyki architektury wnętrz i meblarstwa, odznaczający się lekkością i dekoracyjnością form, swobodną kompozycją, asymetrią i płynnością linii oraz motywami roślinnymi, zwierzęcymi i egzotycznymi (np. chińskimi). Powstał we Francji, gdzie wykształcił się jako styl Ludwika XV.

rzeźba - dziedzina sztuk plastycznych, której przedmiotem jest kształtowanie kompozycji trójwymiarowych; utwór artystyczny należący do tej dyscypliny plastycznej. Kontakt z rzeźbą wymaga zdolności reagowania na kształt przestrzenny i układy form w przestrzeni. Rzeźby dzielimy rozmaicie: ze względu na formę - wolno stojące (rzeźba pełna), komponowane i oglądane ze wszystkich stron, i reliefy (płaskorzeźba związana z tłem np. w architekturze) oglądane z jednej strony; ze względu na przeznaczenie - sakralne, nagrobkowe, pomnikowe, dekoracyjne itp.; ze względu na stosunek do rzeczywistości - przedstawiające i abstrakcyjne; ze względu na technikę - rzeźbione przez: odejmowanie, a więc odłupywanie, rycie w drewnie, kości, metalu, kamieniu itp.; przez modelowanie, a więc lepienie z gliny, plasteliny, wosku itp.; przez konstruowanie czyli montowanie (instalacje) z gotowych elementów i rozmaitych materiałów.

stiuk - masa składająca się z zaprawy gipsowej, wapiennej lub gipsowo-wapiennej z kruszywem w postaci pyłu marmurowego lub piasku, służąca do wykonywania rzeźb i dekoracji architektonicznych oraz pokrywania ścian, kolumn itp.

styl - zespół cech charakterystyczny dla jakiegoś okresu historycznego. Jest to wówczas zjawisko z dziedziny kultury, będące wyrazem określonej sytuacji ideowej danego czasu i obszaru.

stylizacja - świadome kształtowanie dzieła według wybranego stylu przez pewne uproszczenia i uogólnienia jego cech dla wydobycia ozdobności, np. "rysunek stylizowany na secesję".

symbolizm - kierunek w literaturze i sztuce  rozwijający się na przełomie XIX i XX w. (jeden z przejawów modernizmu), odwołujący się do intuicji, przeżyć emocjonalnych i stanów mistycznych jako środków poznania, posługujący się symbolem jako podstawowym środkiem wyrazu.

symetria - pojęcie geometryczne: równoważny i analogiczny układ form po każdej stronie linii (także: punktu, płaszczyzny), zwanej osią symetrii.

szylkret - tworzywo uzyskiwane z wierzchniej warstwy tarczy grzbietowej żółwi morskich. Twarde płytki rogowe, dające się polerować, są lekko przeświecające, o barwie od żółtej do brunatnej, a ich deseń - plamisty bądź żyłkowaty- stanowi dodatkową wartość dekoracyjną. Po podgrzaniu szylkret mięknie, a w wysokiej temperaturze stapia się, tworząc masę. Od czasów starożytnych używa się go do wyrobu drobnych przedmiotów ozdobnych i użytkowych.

wertykalizm - przewaga kierunków pionowych w układzie kompozycyjnym dzieła.

winieta – ozdoba graficzna na karcie książki, utworzona z ornamentu lub dekoracyjnie rozwiniętego motywu figuralnego. Zależnie od kształtu i miejsca, w którym się znajduje, może tworzyć bordiurę, przerywnik, finalik (na końcu książki lub rozdziału).

 

witraż – kompozycja wykonana z barwionego szkła połączonego ołowianymi ramami, umieszczana głównie w otworach okiennych. Przez szkło w witrażu prześwieca światło z zewnątrz pomieszczenia, dzięki czemu kolory są szczególnie intensywne i świetliste. Technika witrażownictwa rozkwita w średniowiecznej Francji w XII w. i znowu odradza się w secesji. Zaliczany jest do techniki malarstwa monumentalnego.

wykusz - element architektoniczny wysunięty przed lico budynku, stanowiący jakby osłonięty balkon.